​

     ‘पासवडी अविधी परीहार’ (स्मपा.पू.२२८) प्रसंगी संतोषाला सातरा पसरायला लावला. या स्थळाविषयी मात्र चरित्रपोथ्यांत मतभिन्नता आढळते. मु.वा. इत्यादि चरित्रपाठांत ही लीळा वेरूळ येथील माणिकेश्वराजवळील आहे, तर पं.ह.लां. इत्यादि चरित्रपोथ्यांत नेवासा येथील आहे. शिवबासांच्या पिढीपाठात ‘‘....एकु दीसु आपणचि गोसावियाते म्हणितले : ‘‘जी जी : माझी पासवडी बाइसासि दिधली : ते माझी मजचि देतु का :’’ सर्वज्ञे म्हणितले : ‘‘हो का : बाइ ते पासवडी आणा :’’ मग बाइसी पासवडी आणिली : तयासि दिधली : तेणे जाला अविधी : एकी वासना एळापुरीचि (एकी वासना नेवासा) सातरी पसरविली :’’

हिराइ गटातील पोथ्यांत मात्र या लीळेचा नेवाशातच समावेश आहे. शिवबासांना त्या लीळेविषयी मतभेद आढळल्यामुळे तसा उल्लेख त्यांनी केला असावा. शोधकारांनी ही लीळा एळापूरलाच आहे असा स्पष्ट निर्देश त्यांच्या पाठात केला आहे. त्यास कारण असे की, त्यांना कोण्या एका पोथीत ‘माणकेश्वर’ शब्द मिळाल्यामुळे ती लीळा एळापूरचीच असावी असा कयास केला असावा.

माणकेश्वरासमोर सातरा पसरवणे असा निर्देश ‘वा.’ पाठात आढळतो.

     ‘‘एक वेळ गोसावियांसी उदेयाचा पुजावसरु जालेयानंतरे माणिकेश्वरासि बीजे केले : तेथ यात्रा भरली होती : गोसावियांसी माणिकेश्वरी चौकी नावेक आसन जाले : संतोष गोसावियांपासी राहिले होते : ते आपरीतोख भावीती : जे माझे गोसावियांचा ठाइ काही प्रवेसू नव्हेचि : तयाचा मनोर्थ जाणौनि सर्वज्ञे म्हणितले : ‘‘संतोषा तुम्ही एथ सातरा घाला...’’

परंतु माणिकेश्वरासमोर संतोषांना क्रियेच्या अपरितोषामुळे सातरा पसरायला लावला असे त्या लीळेतील मजकूरावरून वाटते. अविधी परिहाराकारणे त्यांना सातरा पसरायला लावला असे कुठे आढळत नाही. दुसरे असे की, एळापूरला संतोषांनी पासवडी ओळगविल्यानंतर त्यांनी नेवाशाला जर बाईसांकडून परत मागितली तर यात खूप दीर्घ कालावधी गेला असे म्हणावे लागेल. वेरूळनंतर नेवाशाला पाचवी दिवाळी झाली अर्थात इतका दिर्घ कालावधी झाल्यानंतर ते पासवडी पुन्हा मागत आहेत. त्यामुळे वेरूळलाच संतोष पासवडीचा प्रसंग घडला आहे असे शोधकारांना वाटते, म्हणून त्यांनी ती लीळा एळापूरच्या क्रमात मांडली असे म्हणावे लागेल.

स्थानपोथ्यांत नेवासा येथील ‘संतोषांचा सातरा’ या स्थानाचा निर्देश पुरादित्याच्या पुढे असणाऱ्या हाटवटीच्या पश्चिम टोकाजवळ दिला आहे.

१. ‘‘पुरादित्यापूर्वे पूर्व-पसिम हाटवटी : हाटवटीयेचेया पसीमीलां सिरां वट : वटापूर्वे पांडा ती (३०) संतोषाचा सातरा :’’

२. ‘‘पूर्व-पश्चिम राजबीदी : ते राजबीदी दक्षिणे वडु : त्या वडातळि कापडमांडवी : तेथ गोसावी बीजें केलें त्या वडाखालि संतोखाचा सातरा :’’

३. ‘‘पूर्व-पसीम हाटवटी : हाटवटीए वडाखालि संतोखाचा सातरा :’’

     ज्याअर्थी स्थानपोथीकारांनी त्या स्थानाचा निर्देश केला आहे, त्याअर्थी ती लीळा या ठिकाणी घडली असावी असे का म्हणू नये! म्हणजे संतोषांना वेरूळला मिळालेली पासवडी नेवाशाला आल्यानंतर त्यांनी सर्वज्ञांना वोळगविली आणि याच ठिकाणी परत मागितली, त्या अविधी परिहारार्थ सातरा पसरायला लावला असे म्हटले तर यासही पुढील वा-२ पाठातील लीळेतील वाक्याचा बाध येतो, ‘‘संतोषें गोसावियांसि पासवडी ओळगविली होति : तें गोसावी ‘दिवस दोनि पांगरली :’’ यावरूनही असे वाटते की, ही लीळा एळापुरलाच का नसावी.

     असे जरी असले तरी बहुतेक सर्वच स्थानपोथ्यांत ‘संतोषाचा सातरा’ या स्थानाचा निर्देश नेवाशात आहे. शिवबासांच्या पिढीअनुमत स्थानपोथीत देखील या स्थानाचा निर्देश नेवाशातच आहे. परंतु त्याचा निर्देश त्यांनी म्हाळसेच्या दारवंठ्याजवळ केला आहे. ‘‘म्हाळसेचिये जगतीपश्चिमे वाळुवंटीं साइंदेवांचीं केळें आरोगण : बाइसाचां विरक्त दाखवणें : नाथोबाकरवि येळौर मांगळौर म्हणवणें : संतोषाकरवि सातरा घालवणें : हे तीन्ही दारवठां : हिराइसें वाळुवंटीं :’’ या पोथीचा समाप्तीलेख पुढीलप्रमाणे आहे- ‘‘पिढी अनुमत स्थाने... इति नागराज उपशिष्य देवमुनिकृत शोधनस्थानें समाप्तिगमनू...शकें १५२५’’

     आणि काही चरित्रपोथ्यांतही या लीळेचा समावेश नेवाशातच केला आहे. रत्नामाळा स्तोत्रातही लक्ष्मींद्रबासांच्या श्लोकांत नेवाशातच या स्थानाचा निर्देश आढळतो.-

कुत्रापि मिळिता तस्य पटी संतोषयोगिनः ।

तेन दत्ता परेशाय स ददौ नागमातृकां ॥११३८॥

संतोषनामा तद दृष्टवा तन्मनः क्षुभितं भृशं ।

स देवांतिकमागत्य शीतं वाति मम प्रभो ॥११३९॥

परः प्राह च कथांयाश्चीरं योगिन्‍क्षिपेदिति ।

उवाच परमं योगी तुभ्यं दत्ता पटी मया ॥११४०॥

नागांबायास्त्वया दत्ता सा पटी मम दीयतां ।

ॐ मित्युक्त्वा परेशेन तदावोचत दासिकां ॥११४१॥

आनीयतां पटीं बायि स्वयं स्वीकृत्य संददौ ।

तस्याविधिविनाशार्थं योगिनं समुवाच ह ॥११४२॥

यथा मंडळीक: कर्ता तथा स्वमपि तत्कुरु ।

पैरन्पैरन्वदन्सर्वान्नियुक्तः प्रययौ ततः ॥११४३॥

सर्वमाहृत्य सर्वेशं सायंकाळे समागतः । 

प्रातःकाळे च तस्यान्नं कारयामास किंकरैः ॥११४४॥

भुजन्स्वभाजने तस्थौ योगिनं प्राह सर्वदृक्‍।

प्रणामं कुरु संतोष वद स्वेदं मुखेन च ॥११४५॥

बायिसानां हृता पटी मया पापेन चात्मने । ।

सोविधि शमायातु प्रोक्तेदं नमनं कुरु ॥११४६॥

विहितं यदिदं सर्वे परेशोक्तमकारयत्‍॥

दर्शयामास तान्‍सर्वान्‍ लीळामनुसृतान्प्रति ॥११४७॥

​

     उपरोक्त लक्ष्मींद्रबासांनी केलेल्या वर्णनात ‘कुत्रापि मिळिता तस्य पटी’ संतोषांना ती पासवडी कुठेतरी मिळाली होती ‘तेन दत्ता’ त्यांनी ती सर्वज्ञांना अर्पण केली. ‘परेशाय नागमातृकां स ददौ।’ सर्वज्ञांनी ती बाईसांना दिली. अर्थात संतोषांना मिळालेली पासवडी त्यांनी नेवाशातच अर्पण केली आणि या ठिकाणीच त्यांनी परत मागितली असे म्हणावयाचे आहे. ‘कुत्रापि मिळिता’ याचा अर्थ संतोषांना ती पासवडी वेरूळला मिळाली होती असा अभिप्रेत असावा का? तसे जर असेल तर पुन्हा तोच प्रश्न उपस्थित होतो, इतक्या दीर्घ कालावधीपर्यंत खुद्द आमचे देव (सर्वज्ञ) देखील दीर्घकाळ वस्त्र वापरत असतील असं चरित्रावरून दिसून येत नाही. त्यामुळे बाईसांनी ती पासवडी सांभाळून ठेवली होती का! अशी शक्यता वाटत नाही. जर ‘कुत्रापि मिळिता’ याचा अर्थ नेवाशास येण्याच्या काही काळाआधी कुठेतरी ती मिळाली होती असे म्हटले तर शक्य आहे. परंतु त्यांना इतरत्र कुठेतरी पासवडी मिळाली होती असा कोणताच पुरावा चरित्रपाठात वा इतर ग्रंथात आढळत नाही.

     संतोषांच्या सातऱ्याचा प्रसंग नेमका वेरूळला असावा का नेवाशाला? या प्रश्नाचे उत्तर मिळणे अतिशय कठीण आहे.